Раман складзены з 62 раздзелаў і быў надрукаваны ўпершыню па-руску ў 1966, па-беларуску — у 1972. Раман прысвечаны падзеям беларускай гісторыі XVI стагоддзя. Яму папярэднічаў кінасцэнар 'Хрыстос прызямліўся ў Гародні', які быў скончаны 31 сакавіка 1965 года. Да напісання рамана Караткевіча заахвоціла змешчаная ў 'Хроніцы Белай Русі' Мацея Стрыйкоўскага згадка пра з'яўленне на Гродзеншчыне пры каралю Жыгімонце І самазванца, што 'сабе прыпісаў і прыўлашчыў' Хрыстова імя, 'шалбера па імю Якуб Мялшцінскі'. Гэта раман-прытча, філасофскі роздум аб прызначэнні чалавека. Як вынікае з эпіграфа, запісу з 'Хронікі...' Стрыйкоўскага, падзеі, што апісваюцца ў рамане, павінны адбывацца на пачатку XVI ст., у гады праўлення Жыгімонта I Старога (1506 - 1548). Многія ж факты, прыведзеныя ў творы, сведчаць, што дзеянне адбываецца ў 20-30-я гг. XVI ст.: згадваецца Бона Сфорца, адзін з герояў рамана кардынал Лотр гаворыць пра выдадзеную Францыскам Скарынам Біблію і пра тое, што 'вось трыццацёх год не мінула, як Калумб адкрыў Індыю' і інш. Гэта раман пра лёс прадстаўнікоў самых розных класаў і праслоек. Пераважная большасць герояў народжаны фантазіяй пісьменніка. Выключэнне складае Кашпар Бекеш (1520 - 1579), беларускі мысліцель-антытрынітарый. У цэнтры - вобраз Хрыста - Юрася Братчыка, які звязвае ў адно цэлае ўсе сюжэтна-кампазіцыйныя лініі твора і вакол якога разгортваецца асноўнае дзеянне. Рукапіс рамана невядомы. Машынапіс рамана захоўваецца ў аддзеле рэдкіх кніг і рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі імя Якуба Коласа АН БССР, ф. 11, воп. 1, адз. зах. 41-47, з пералікам у пачатку твора герояў і іх характарыстыкамі, што адсутнічае ў кніжных выданнях рамана, а таксама з адзнакай у канцы: 7 красавіка 1965 г.- 29 красавіка 1966 г. Чалябінск - Рагачоў. Упершыню выйшаў на беларускай мове ў 1972 годзе (Мінск, 'Мастацкая лiтаратура'), увайшоў у склад другога тома 'Выбраных твораў' Уладзіміра Караткевіча (Мн.: Маст. лiт., 1980). У 'Зборы твораў' друкаваўся паводле асобнага кніжнага выдання 1972 году. Выходзіў у аўтарызаваным перакладзе Навума Кісліка на рускай мове ('Нёман', 1966, № 11-12). Выдадзены ў перакладзе Вацлава Жыдліцкага на чэшскай мове (Прага, 1979). На кінастудыі 'Беларусьфільм' створаны ў 1967 па матывах рамана аднайменны фільм.
Комментарии